Badanie cytologiczne (określenia potoczne cytologia, Pap, wymaz) - technika diagnostyczna w ginekologii polegające na pobraniu rozmazów z pochwowej części szyjki macicy.

Ocena stanu zdrowia pacjentki dokonywana jest na podstawie obecności w rozmazie komórek nienabłonkowych (erytrocytów, limfocytów, komórek zapalnych, martwiczych oraz resztek cytoplazmy) - tzw. tła rozmazów.

Badanie cytologiczne dorosła kobieta powinna wykonywać co roku. Ma ono istotne znaczenie w wykrywaniu raka szyjki macicy.

Pobrane z szyjki macicy wymazy ocenia się według pięciostopniowej skali lub dzieli na pięć tzw. grup cytologicznych:
- I grupa (I°) - oznacza wynik prawidłowy, niemal idealny (badane komórki nabłonka nie wykazują najmniejszych nieprawidłowości).
- II grupa (II°) - świadczy o istnieniu pojedynczych komórek odmiennych od komórek normalnych, ale jeszcze bez cech dysplazji. Najczęściej jest to spowodowane lekkim stanem zapalnym szyjki macicy.
Grupa II należy do najczęściej spotykanych i nie jest powodem do niepokoju. Po prostu od momentu rozpoczęcia życia seksualnego kobieta ma II grupę cytologiczną i jest to zupełnie normalne. Wielu ginekologów uważa, że tego typu zmiany w szyjce macicy nie wymagają leczenia, a jedynie obserwacji. Jeśli jednak badanie wykazuje zmiany zapalne wewnątrz komórek, należy je wyleczyć, ponieważ mogą przekształcić się w nowotwór.
- III grupa (III°) - wymazy zaliczane do tej grupy traktowane są już jako podejrzane i zmiany nasuwające podejrzenie raka. Badanie ujawnia bowiem w nich komórki dysplastyczne, zwykle o różnym stopniu zaawansowania zmian, które mogą przekształcić się w raka.
W przypadku takiego wyniku cytologii należy pobrać wycinki z szyjki macicy w celu przeprowadzenia dodatkowych badań diagnostycznych.
- IV grupa (IV°) - świadczy już o obecności komórek nowotworowych, czyli raka przedinwazyjnego (niektóre laboratoria posługujące się klasyfikacją czterostopniową zaliczają tego raka do III grupy).
- V grupa (V°) - jest to wynik równoznaczny z wykryciem zmian złośliwych, a więc raka inwazyjnego. Po postawieniu takiej diagnozy niezbędne są dalsze specjalistyczne badania mające na celu określenie stopnia zaawansowania choroby.